Cukrzyca i otyłość u dzieci

Pojawienie się choroby

Cukrzyca typu 1 pojawia się najczęściej około 10. roku życia, ale zauważalna jest tendencja do zapadania na tę chorobę u dzieci coraz młodszych. W ciągu ostatnich 15 lat liczba zachorowań się potroiła. Skalę problemu najlepiej obrazuje fakt, że cukrzyca jest obecnie najczęstszą chorobą przewlekłą dzieci i młodzieży. Cierpiący na cukrzycę typu 1 stanowią około 10% ogółu chorych na cukrzycę, a około 2% przypada na zachorowania do 18. roku życia. W Polsce na cukrzycę typu 1 choruje około 10 tysięcy dzieci.



Dziedziczenie

W rodzinach dzieci, które zachorowały na cukrzycę, przypadki cukrzycy typu 1 wśród krewnych nie występują zbyt często (około 15% rodzin). Odsetek ten rośnie wraz z upływem czasu. Cukrzyca może ujawnić się u rodziców bądź rodzeństwa nawet kilka lat później. Prawdopodobieństwo wystąpienia cukrzycy typu 1 u potomstwa zależy od tego, kto z rodziny choruje. Jeśli choruje matka, prawdopodobieństwo wynosi 2-3%, jeśli ojciec, prawdopodobieństwo zwiększa się do 4-6%. W przypadku choroby obojga rodziców ryzyko wynosi już 15-20%. Jeśli choruje jedno z rodzeństwa, zagrożenie pozostałych wynosi około 5%. Szczególnie wysokie ryzyko dotyczy bliźniąt homozygotycznych. Zgodność zachorowań waha się w przedziale 25-50% i jest większa, jeśli u pierwszego bliźniaka cukrzyca ujawniła się we wczesnym dzieciństwie.

Rozpoznanie cukrzycy u dzieci

Rozpoznanie cukrzycy typu 1 u dziecka nie sprawia trudności. Towarzyszą temu najczęściej charakterystyczne objawy jak zwiększone pragnienie, częste i zwiększone oddawanie moczu, zwiększony apetyt a w sytuacji nazwanego nasilenia i szybkiego postępu choroby narastająca utrata masy ciała. W badaniach stwierdza się glukozę wydalaną w moczu powyżej 111 mmol/l, zwłaszcza przy współistniejącej ketonurii (obecności tzw. ciał ketonowych w moczu świadczącej o znacznym nasileniu cukrzycy) oraz zwiększone stężenie glukozy we krwi: na czczo co najmniej 7,8 mmol/l i powyżej oraz po jedzeniu lub w innej porze doby  11,1 mmol/l i więcej..

Początkowo zwiększone pragnienie i wielomocz mogą nie być dostrzegane, a uwagę przyciągają objawy ogólne jak niechęć do zabawy, nauki, rozdrażnienie, narastające osłabienie organizmu.
W miarę postępu cukrzycy zmiany mogą pojawić się zmiany na skórze, która staje się sucha, szorstka i zaczerwieniona na twarzy. Pojawiają się niegojące się zajady i stany zapalne zewnętrznych narządów moczowo-płciowych. Rzadziej występują takie objawy jak wypadanie włosów, kruchość paznokci, zaparcia, skurcze w łydkach oraz sporadyczne zaburzenia widzenia. Wystąpienie wymienionych objawów oraz odchyleń w badaniach laboratoryjnych pozwala na jednoznaczne rozpoznanie cukrzycy i nie ma potrzeby wykonywania innych prób sprawdzających tolerancję węglowodanów. Objawy kliniczne cukrzycy, które umożliwiają rozpoznanie choroby, ujawniają się często pod wpływem stresu. Stres może powstać na skutek zakażenia, szczepienia, urazu fizycznego czy psychicznego, a także wskutek stosowania leków hormonalnych. Każdy rodzaj stresu powoduje zwiększenie zapotrzebowania na insulinę.

Żywienie dziecka chorego na cukrzycę

Żywienie dziecka chorego na cukrzycę powinno odpowiadać wymogom prawidłowego żywienia dziecka zdrowego w tym samym wieku. Nie ma różnicy w zapotrzebowaniu energetycznym i na białko. Ograniczenia dotyczą wielkości poszczególnych posiłków i rozkładu w czasie, odpowiednio do stosowanej w leczeniu cukrzycy typu 1 insuliny – ilości wstrzyknięć w ciągu doby oraz dawek.
Zasady prawidłowego żywienia nieustannie podlegają zmianom, pojawiają się nowe zalecenia i sugestie. To, co jeszcze niedawno uznawano za szkodliwe, może stać się pożądane i na odwrót. Dlatego też powinno się zadbać przede wszystkim o jak największe urozmaicenie diety zarówno zdrowych jak i chorych na cukrzycę. Zdolność wykorzystania pokarmów i szybkość z jaką zachodzi ten proces jest cechą indywidualną, duże znaczenie ma skład i sposób przyrządzenia potrawy. Nie istnieje potrzeba prowadzenia specjalnej kuchni dla chorego dziecka.

Jeżeli liczba iniekcji insuliny jest niewielka (2-3 razy dziennie), dziecko powinno spożywać 6 mniejszych objętościowo posiłków w stałych odstępach czasowych. Przerwy między posiłkami nie powinny być krótsze niż 2 godziny i dłuższe niż 3 godziny, dość często pierwsze śniadanie jest mniejsze niż drugie (przypada na szczyt działania insuliny podanej rano). Liczba posiłków i ich wielkość może być zmienna przy stosowaniu wielokrotnych wstrzyknięć insuliny.

Otyłość a cukrzyca

Z cukrzycą bardzo często współistnieje otyłość, a na jej powstawanie wpływają czynniki zewnętrzne (nieprawidłowe żywienie i obniżona aktywność fizyczna) oraz czynniki wewnętrzne (predyspozycje genetyczne, zaburzenia metaboliczne, regulacyjne i degeneracyjne). Pod względem występowania otyłości i nadwagi Polacy znajdują się poniżej średniej dla krajów UE, a szczególnie ta uwaga odnosi się do mężczyzn. Sytuacja dzieci i młodzieży w porównaniu z innymi krajami UE jest korzystna, niemniej niepokojący jest wzrost odsetka osób z nadwagą w młodszych grupach wiekowych. Wzrósł także odsetek dziewcząt z nadwagą i otyłością w latach  2001-2006. Jest to o tyle alarmujące, że nadwaga w dzieciństwie może się przełożyć na wystąpienie otyłości w życiu dorosłym.

Zapobieganie otyłości u dzieci nie wymaga nadmiernego wysiłku lecz konsekwencji w działaniu. Skoro wykazujemy się ambicją, pilnością i dobrą organizacją w pracy, wykazujmy się również troską o zdrowie naszych pociech. Wystarczy kilkanaście minut dziennie poświęcić na aktywność fizyczną naszych dzieci a zyska na tym zarówno organizm jak i ich samopoczucie. Jeśli ten wysiłek połączymy ze stosowaniem odpowiedniej diety – najlepiej śródziemnomorskiej – efekt będzie jeszcze lepszy. Dodatkowo u starszych dzieci warto pamiętać o preparatach, które w bezpieczny sposób mogą pomóc w codziennych zmaganiach z zachowaniem odpowiedniej diety. Zawsze skonsultujmy się przed ich zastosowaniem z lekarzem. Pomocny w utrzymaniu prawidłowej sylwetki u starszych dzieci może być preparat Fosanic, którego głównym składnikiem jest fasolamina – naturalna, bezpieczna substancja pochodzenia roślinnego spowalniająca trawienie skrobi. Fosanic zmniejsza ryzyko nadmiernego wzrostu poziomu cukru we krwi, obniżając tym samym indeks i ładunek glikemiczny spożywanych potraw wysokoskrobiowych. W wyniku działania preparatu organizm otrzymuje mniejsze ilości glukozy, dlatego znacznie mniej węglowodanów odkłada w postaci tłuszczu.

Aktywność fizyczna

Wyniki badań Eurobarometer oraz WOBASZ wskazują, że aktywność fizyczna dzieci i młodzieży jest za niska.  Szczególnie odnosi się to do dziewcząt, z których w Polsce co piąta w wieku 11 lat deklaruje umiarkowaną lub dużą codzienną aktywność fizyczną, podczas gdy w wieku 15 lat już tylko co dziesiąta. Ruch jest niezbędnym elementem życia dziecka. Ma dobroczynny wpływ na jego rozwój fizyczny i umysłowy, a także stanowi źródło radości. Aktywność fizyczna jest dla dziecka chorego na cukrzycę wręcz wskazana, niemniej musi się do tego wysiłku przygotować. Zaleca się systematyczny trening, oczywiście pod kontrolą lekarską, gdyż ułatwia uzyskanie lepszej kontroli metabolicznej. Wysiłek fizyczny wpływa istotnie na lepsze przyswajanie glukoza w tkankach, wzrasta bowiem tzw.  insulino wrażliwość (czyli obecna w organizmie insulina lepiej działa na tkanki). Wykonywanie regularnego wysiłku fizycznego musi być kontrolowane i należy do niego odpowiednio dopasować podawanie insuliny. Brak kontroli na wykonywanym wysiłkiem fizycznym (jego brak lub wysiłek zbyt forsowny) może skutkować u chorego dziecka ostrym stanem niewyrównania cukrzycy – niedocukrzeniem lub kwasicą ketonową. Nie zaleca się nadmiernie wyczerpujących ćwiczeń ograniczających które mogą powodować zakwaszenie mięśni oraz tzw. beztlenowe spalanie energii.

Samokontrola – tak ważna zwłaszcza u dzieci!

Skuteczność leczenia cukrzycy u dzieci w dużym stopniu zależy od stosowanych metod samokontroli przy użyciu zestawów monitorujących – przez samo dziecko oraz szczególnie z pomocą rodziny. Częstość pomiarów w ramach samokontroli zależy od ilości oraz stosowanych dawek insuliny. Optymalny zakres kontroli przewiduje 4 pomiary dziennie, natomiast badania tzw. pełnego profilu dobowego 2-4 razy w miesiącu. Codzienne oznaczanie wykonuje się przed rano na czczo, następnie przed głównymi posiłkami oraz  przed snem.

Badania wykonuje się szczególnie wtedy, kiedy glikemia może być najniższa: na czczo, przed głównymi posiłkami i w drugiej połowie nocy (2:00 – 3:00) oraz w okresach największego wzrostu glikemii: ok. 1,5 godziny po posiłku. Minimalna liczba oznaczeń to 1-2 oznaczenia dziennie, zwykle przed ranną i wieczorną iniekcją insuliny oraz zależnie od potrzeby dodatkowe oznaczanie po północy co kilka dni i pełny profil glikemii przynajmniej dwa razy w miesiącu. Do pomiaru stężenia glukozy we krwi lub w surowicy krwi służy niewielkich rozmiarów glukometr oraz paski testowe. Samodzielne oznaczanie przez pacjenta stężenia glukozy we krwi można wykonywać dyskretnie w większości miejsc i sytuacji życiowych. Miernikiem rozwoju glukometrii są coraz nowsze i lepsze urządzenia, co widać na przykładzie oferty firmy Genexo. Glukometry Glucosense i Glucosense Pro to małe sensoryczne aparaty świetnie nadające się dla dzieci, spełniające wymogi nowoczesnej glukometrii. Potrzebują niewielkiej kropli krwi do dokonania pomiaru. System pomiarowy pracuje w układzie zamkniętym: czytnik i paski testowe mają tę samą nazwę. Ważną rzeczą jest sposób nakładania krwi na pasek testowy. Podaje się ją do okienka chłonnego paska, samoczynnie zasysającego krew, co uniemożliwia zanieczyszczenie układu krwią. Pomiary glikemii zapamiętywane są wraz z datą i godziną. Przy wysokich poziomach glikemii (>240 ml/dl) glukometr wyświetla napis "ketone", ostrzegając w ten sposób przed kwasicą ketonową. Glukometr może obliczyć 7-, 14-, 21-, 28-, 60-, 90-dniowe średnie wyników badań glikemii.

Zasadniczy wpływ na losy dziecka odgrywa jakość leczenia od początku choroby. Leczenie domowe jest prowadzone pod kontrolą rodziny i dziecka stosownie do jego wieku. Rodzina może samodzielnie, kilkakrotnie w ciągu dnia, podejmować decyzje, od trafności których zależy jakość kontroli metabolicznej. Duże znaczenie odgrywa edukacja zdrowotna rodziny i dziecka a także motywowanie do określonych działań. Od stopnia zmotywowania zależy wykorzystanie wiedzy i regularne prowadzenie samokontroli procesu leczenia cukrzycy u dzieci.